Sociale wenselijkheid in assessments

Sociaal wenselijke antwoorden op vragenlijsten in assessments. Rond 1900 was Craniometrie – het meten van schedels – een serieuze wetenschap. Aan de hand van bijvoorbeeld de buitenmaten van de schedel, de hoogte van het voorhoofd en de afstand tussen de ogen werden ook uitspraken gedaan over het karakter en kwaliteiten van mensen. Dat laatstgenoemde deel van de craniometrie wordt frenologie genoemd.

Ondertussen weten we dat wiskundeknobbels en talenknobbels niet daadwerkelijk samenhangen met het gelijknamige talent. In wetenschappelijke terminologie; de voorspellende validiteit van bobbels op je hoofd is onvoldoende. Jammer eigenlijk, want een schedeldak is eenvoudig op te meten en ook behoorlijk consistent naarmate de tijd verstrijkt.

Op dit moment – ruim honderd jaar aan onderzoek verder – is de heersende overtuiging onder assessmentpsychologen dat zaken zoals persoonlijkheid, karakter, drijfveren, waarden, motivatie en interesses het beste kunnen worden vastgesteld door middel van introspectief onderzoek. Dat wil zeggen een vragenlijst voorleggen aan de persoon in kwestie zelf. Twintig meerkeuzevragen zoals ‘Spreekt u vaak willekeurige vreemden aan?’ en ‘Voelt u zich thuis op een feestje met alleen maar onbekenden?’ en we hebben een behoorlijk accuraat beeld van de mate van extraversie van de persoon kwestie.

Een veelgehoord nadeel aan dit soort onderzoek is dat het vrij transparant is. Bulten op je hoofd en een hoog voorhoofd 'faken' is nu eenmaal een stuk lastiger dan tien keer ‘ja, graag’ invullen bij een eigenschap die je eigenlijk minder bezit dan je graag zou willen. Onder sociale wenselijkheid verstaan we de neiging van mensen om bij het beantwoorden van vragenlijsten zichzelf ‘beter’ te presenteren dan zij in werkelijkheid zijn. ‘Beter’ wil zeggen: in overeenstemming zijn met de heersende normen.

Het nadeel is wellicht minder groot dan men wel eens aanneemt. De normen waardoor iemand geneigd is zijn antwoorden in het onderzoek aan te passen gelden namelijk in de dagelijkse praktijk evenzeer. De persoon die blijkbaar gevoelig is voor deze normen, zal zijn daadwerkelijke gedrag dus ook eerder aanpassen aan deze normen. Sociaal wenselijke antwoorden kunnen daarom soms meer valide zijn dan antwoorden die correct weergeven wat iemand ‘eigenlijk’ denkt of van plan is te doen. Bovendien is er niet één geldende norm. Iedereen conformeert zich in meer of mindere mate aan verschillende, soms zelfs tegenstrijdige normen – afhankelijk van het verband waar men op dat moment aan deelneemt.

Blijft overeind dat sommigen meer dan anderen geneigd zijn om hun mening, antwoorden en gedrag aan te passen aan heersende sociale normen. Marlowe en Crowne (1964) zien sociale wenselijkheid daarom vooral als een persoonlijkheidstrek. Paulhus (1984) geeft aan dat het concept van sociaal wenselijk antwoorden hoogstwaarschijnlijk zelfs bestaat uit twee dimensies; ‘self-deception’ en ‘impression management’. Daarom is het toch fijn om te kunnen vaststellen welke respondenten meer geneigd zijn dan anderen om hun antwoorden aan te passen aan verwachtingen. Maar wel met bovenstaande nuancering in het achterhoofd. Vanwege het aantonen van sociale wenselijkheid heeft er zelfs sinds 1930 een hele evolutie plaatsgevonden aan schalen met vragen (B. Verstraete – 2008).

• 1930: de voorloper van de Lie-schaal door Hartshorne en May.
• 1951: de Lie-schaal van de MMPI-vragenlijst door Hathaway en McKinley.
• 1957: Edwards social desirability scale (Edwards).
• 1960: Crowne en Marlowe met de sociale wenselijkheidsschaal.
• 1964: de Lie-schaal van Eysenck en Eysenck in de Eysenck Personality Inventory.
• 1983: de self-deception questionnaire en de other-deception questionnaire (Sackeim & Gur).
• 1984: Pauhlus: de self-deception en impression management schaal.