Zelfreflectie en ontwikkeling

In het inmiddels klassieke competentiemodel van de Stichting Beroepskwaliteit Leraren (SBL) was de competentie zelfreflectie en ontwikkeling (nummer 7 in de rij) letterlijk en figuurlijk de hekkensluiter. In dit artikel leg ik uit waarom aan deze competentie geheel ten onrechte een ondergeschikte positie werd toegekend en doe ik een pleidooi om aan zelfreflectie maximaal belang toe te kennen.

De SBL hanteerde voor de beschrijving van de bekwaamheidseisen voor leraren een indeling van competenties in zeven domeinen, te weten: interpersoonlijk, pedagogisch, vakinhoudelijk en didactisch, organisatorisch, samenwerking met collega’s, samenwerking met de omgeving en zelfreflectie en ontwikkeling. De laatste competentie, zelfreflectie en ontwikkeling, was een vreemde eend in de bijt. Deze competentie betrof noch het primair proces, noch het secundair proces, maar deed een appèl op het reflectief vermogen van leraren bij het uitoefenen van hun vak. In feite was deze competentie van hogere orde dan de meer pragmatische andere zes. De duiding van deze zevende competentie tot een competentie van hogere orde maakt hem specifiek en uniek.

Zelfreflectie is een essentiele metavaardigheid die als het ware “boven” de competenties m.b.t. het primair en het secundair proces staat. Adequate en kritische zelfreflectie leidt ertoe dat de leraar zijn professionele bekwaamheid aan de toets der zelfkritiek onderwerpt met als doel om zichzelf te ontwikkelen. Dit geldt zowel voor denkprocessen als voor gedrag. Concreet betekent dit bijvoorbeeld dat de leraar zijn pedagogisch en didactisch handelen, zijn overlegmomenten met collega’s en zijn gesprekken met ouders evalueert en dat hij op basis van deze evaluatie tot nieuwe inzichten komt waardoor hij toekomstige situaties beter kan hanteren.

Leraren die bereid zijn en het vermogen hebben om met zichzelf als het ware een academisch debat te voeren, zijn zich bewust van het belang van leren en ontwikkelen als continuüm. Zij realiseren zich dat zelfreflectie essentieel is voor de ontwikkeling van hun bekwaamheden. Hiermee vormt zelfreflectie de basis voor het professioneel handelen van de leraar.

Naar aanleiding van een lesobservatie die ik enige tijd geleden deed, stelde ik een rapportage op waarin ik het waargenomen gedrag van de leraar beschreef. Zonder oordeel en zonder interpretatie. Een aantal essentiële leraarvaardigheden had ik niet waargenomen en rapporteerde dit. Tijdens de nabespreking viel het mij op dat de geobserveerde leraar er heel goed in slaagde om op de les te reflecteren en om zichzelf kritische vragen te stellen. Deze grondhouding zorgde ervoor dat de leraar in staat bleek om op constructieve wijze om te gaan met de terugkoppeling die ik hem had gegeven. Bij een andere lesobservatie maakte een leraar daarentegen bezwaar tegen de rapportage omdat deze geen juiste weergave zou zijn van wat hij “normaal gesproken” wel deed. Deze cases illustreren goed welke professionele houding je in een leraar wilt terugzien (en welke niet).

Zelfreflectie is een belangrijke skill die de leraar verder helpt. De leraar die objectief naar zichzelf leert kijken en daarin realistisch is, zet grote stappen in zijn ontwikkeling. Door te reflecteren op het eigen gedrag ontdekt de leraar zijn ontwikkelpunten die vervolgens het startpunt voor groei vormen.

Ik pleit er dan ook voor om het vermogen tot zelfreflectie al vanaf de lerarenopleiding serieus aandacht te geven, maar vooral ook tijdens de uitoefening van het beroep. In dit verband is er een belangrijke taak weggelegd voor de leidinggevende en/of de begeleider van de (startende) leraar.

Leestip: Het reflectiemodel van Fred Korthagen, zie https://korthagen.nl/aandachtsgebieden/reflectie-en-kernreflectie/

N.B. De zeven SBL-competenties (bekwaamheidseisen) zijn m.i.v. 1 augustus 2017 vervangen door een drietal nieuwe bekwaamheidseisen, te weten vakinhoudelijk, vakdidaktisch en pedagogisch bekwaam. Ook in de geldende bekwaamheidseisen wordt (te) weinig expliciete aandacht besteed aan reflectie en ontwikkeling.